22 grudnia br. Główny Lekarz Weterynarii Janusz Związek skierował do Biura Krajowej Rady Izb Rolniczych wystąpienie wypracowane wspólnie z organizacjami branży mleczarskiej - Polską Izbą Mleka, Krajowym Związkiem Spółdzielni Mleczarskich Związkiem Rewizyjnym oraz Związkiem Polskich Przetwórców Mleka w sprawie wdrożenia przez zakłady mleczarskie określonych dobrych praktyk mających na celu poprawę jakości mleka skupowanego do przetwórstwa. Dokument został przygotowany w związku ze stwierdzonymi poprzez kontrolę niezgodnościami z kryteriami obowiązującymi dla mleka surowego. Poniżej przedstawiamy jego pełną treść.

Główny Lekarz Weterynarii pismem GIWbż-502-14/09 z dnia 27 lutego 2009 r. polecił organom Inspekcji Weterynaryjnej przeprowadzenie kontroli jakości mleka surowego dostarczanego do zakładów przetwórstwa. Kontrolom w miesiącach marzec - lipiec b.r. poddano mleko surowe zbiorcze dostarczane samochodami-cysternami do zakładów mleczarskich, ponadto niewielkie ilości prób pobrano w punktach odbioru mleka lub bezpośrednio w gospodarstwach. Kontrolą zostało objęte 294 podmioty, u których pobrano 3282 próbki mleka surowego i zbadano w laboratoriach urzędowych Inspekcji Weterynaryjnej w kierunku ogólnej liczby drobnoustrojów, liczby komórek somatycznych oraz pozostałości antybiotyków i substancji hamujących.

Ze względu na fakt, iż zebrane wyniki badań wskazują na występowanie niezgodności z wyżej wymienionymi kryteriami Główny Lekarz Weterynarii wspólnie z Polską Izbą Mleka, Krajowym Związkiem Spółdzielni Mleczarskich Związkiem Rewizyjnym oraz po konsultacjach ze Związkiem Polskich Przetwórców Mleka rekomendują podjęcie przez zakłady przetwórcze oraz podmioty skupowe działań mających na celu poprawę jakości mleka surowego wprowadzanego na rynek.

Zalecenia i wskazówki

Gospodarstwa zmieniające podmiot, do którego dostarczają mleko

W przypadku włączania na listę dostawców mleka surowego gospodarstw, które odstawiały mleko do innego odbiorcy, zakład powinien zażądać przedstawienia wcześniejszych wyników badań poświadczających właściwą jego jakość (średnia geometryczna dla liczby bakterii oraz komórek somatycznych) w celu wykazania, że decyzja właściciela gospodarstwa o zmianie odbiorcy mleka nie była podyktowana powtarzającym się brakiem zgodności mleka z limitami określonymi w przepisach i groźbą wstrzymania przez powiatowego lekarza weterynarii jego dostaw, w drodze decyzji administracyjnej. Każdy nowy dostawca powinien ponadto dostarczyć poświadczone za zgodność z oryginałem kopie, albo okazać oryginały: decyzji uznającej stado krów, od których pozyskiwane jest mleko za urzędowo wolne od gruźlicy i brucelozy oraz zaświadczenie właściwego powiatowego lekarza weterynarii, że gospodarstwo spełnia wymagania higieniczne. Zaświadczenie wydaje się na wniosek podmiotu zgodnie z art. 217 § 3 ustawy z dnia z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071, z póżn. zm.) bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie siedmiu dni. Uwaga! W przypadku prowadzenia przez zakład eksportu mleka i produktów mlecznych do krajów trzecich stawiających wymóg, aby mleko użyte do wytworzenia produktów mlecznych pochodziło z gospodarstw urzędowo wolnych od enzootycznej białaczki bydła (Serbia lub kraje posiadające taki wymóg w świadectwie zdrowia nie uzgodnionym oficjalnie na szczeblu rządowym), dostawcy powinni dodatkowo dostarczyć poświadczoną za zgodność z oryginałem kopię decyzji, lub okazać oryginał decyzji uznającej stado krów, od których pozyskiwane jest mleko za urzędowo wolne od enzootycznej białaczki bydła.

Zakład nie powinien włączać do bazy surowcowej dostawców, którzy nie posiadają ww. dokumentów lub wyniki badań wskazują na niezgodność z limitami dla ww. kierunków badań.

Gospodarstwa rozpoczynające działalność

W przypadku włączania na listę dostawców mleka surowego gospodarstw, które dopiero rozpoczynają produkcję (nowoutworzone stada) zakład powinien zażądać dostarczenia poświadczonych za zgodność z oryginałem kopii albo okazania oryginałów: zaświadczenia właściwego powiatowego lekarza weterynarii, że gospodarstwo spełnia wymagania higieniczne oraz decyzji administracyjnej w sprawie udzielenia zgody na wykorzystywanie mleka surowego pochodzącego od zwierząt niespełniających wymogu pochodzenia ze stada urzędowo wolnego od gruźlicy i brucelozy. Taka decyzja powinna być wydana na podstawie załącznika III sekcji IX rozdziału I części I pkt 3 lit a rozporządzenia (WE) nr 853/2004 oraz § 1 pkt 20 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 9 października 2006 r. w sprawie określenia spraw rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnych przez powiatowego lekarza weterynarii albo urzędowego lekarza weterynarii z upoważnienia powiatowego lekarza weterynarii (Dz. U. Nr 193, poz. 1425 z późn. zm.).

Pierwsza ocena zgodności mleka ma miejsce po upływie:

• 2 miesięcy od rozpoczęcia dostaw mleka, w odniesieniu do liczby bakterii,
• 3 miesięcy od rozpoczęcia dostaw mleka, w odniesieniu do liczby komórek somatycznych

po wyliczeniu średnich geometrycznych przez zakład odbierający mleko.

W okresie poprzedzającym wyliczenie pierwszych średnich geometrycznych mleko surowe może być odbierane z gospodarstwa. Jeśli pierwsza średnia geometryczna dla liczby bakterii i/lub komórek somatycznych wskazuje na przekroczenie dopuszczalnych limitów gospodarstwu przysługuje trzymiesięczny okres na poprawę jakości mleka surowego, podobnie jak to ma miejsce w przypadku stałych dostawców.

Uwaga! Ze względu na fakt, iż w przypadku nowoutworzonych stad otrzymanie przez nie statusu urzędowo wolnego od gruźlicy i brucelozy wymaga czasu (nawet w przypadku pochodzenia zwierząt ze stad urzędowo wolnych od tych chorób), oraz potrzebę odbierania mleka pozyskiwanego w takim gospodarstwie przez podmioty skupujące do czasu uzyskania przez nie wymaganego statusu (o ile nie ma przeciwwskazań w zakresie zdrowia zwierząt) rozporządzenie (WE) nr 853/2004 przewiduje możliwość wykorzystania takiego mleka za zezwoleniem właściwego organu. Zezwolenie może być udzielone w przypadku krów niewykazujących pozytywnej reakcji w testach na gruźlicę lub brucelozę, czy jakichkolwiek objawów tych chorób, po poddaniu go obróbce termicznej zapewniającej negatywny wynik testu na fosfatazę alkaliczną. Niemniej jednak po uzyskaniu przez producenta mleka decyzji administracyjnej powiatowego lekarza weterynarii o uznaniu stada bydła za urzędowo wolne od gruźlicy, brucelozy (i białaczki wg potrzeb zakładu) powinna ona być dostarczona lub okazana niezwłocznie osobie odpowiedzialnej w zakładzie.

Gospodarstwa, w odniesieniu do których została wydana decyzja o zawieszeniu dostaw

W przypadku zawieszenia dostaw mleka surowego z gospodarstwa w drodze decyzji administracyjnej powiatowego lekarza weterynarii, będącej wynikiem nie naprawienia sytuacji w ciągu trzech miesięcy od pierwszego zgłoszenia temu organowi informacji o niespełnieniu kryteriów co do liczby bakterii i/lub komórek somatycznych, próbki mleka z gospodarstwa w dalszym ciągu powinny być pobierane zgodnie z harmonogramem ustalonym przez zakład, chyba że zakład zdecydował o rezygnacji z odbioru mleka z tego gospodarstwa. W trakcie okresu zawieszenia mleko pochodzące z gospodarstwa może być wykorzystywane jedynie w sposób wskazany przez powiatowego lekarza weterynarii. Dostawy mleka surowego mogą być wznowione lub ograniczenia nałożone na jego wykorzystanie mogą być zniesione po stwierdzeniu wygaśnięcia decyzji powiatowego lekarza weterynarii [art. 162 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071, z późn. zm.)]. Następuje to w chwili uzyskania przez gospodarstwo wyników badań wskazujących, że średnia geometryczna dla liczby bakterii i/lub komórek somatycznych w mleku surowym będzie zgodna z limitami określonymi w przepisach.

Weryfikacja zgodności mikrobiologicznej mleka surowego skupowanego przez zakład poprzez badania mleka zbiorczego

Oprócz badań mleka surowego pochodzącego z indywidualnych gospodarstw zaleca się, aby zakład wdrożył procedury okresowego badania mleka surowego zgromadzonego w tankosilosach, tuż przed poddaniem go obróbce termicznej. Badania powinny być wykonywane w kierunku:

Uwaga! Kryterium takie nie zostało określone bowiem komórki somatyczne w przeciwieństwie do komórek bakteryjnych nie rozmnażają się w trakcie przechowywania i transportu mleka. Zatem, jeśli mleko pochodzące od indywidualnych dostawców w większości jest zgodne tj. posiada liczbę komórek somatycznych poniżej limitu 400 tys./ml, nawet w przypadku udziału w dostawie, mleka zawierającego większą liczbę komórek somatycznych, które pochodzi od pojedynczych gospodarstw, mleko zbiorcze nie powinno przekraczać wartości 400 tys./ml.

W przypadku, gdy wyniki badań mleka pochodzącego z tankosilosu wskazują na przekroczenia limitu dla liczby bakterii lub liczba komórek somatycznych przekracza wartość 400 tys./ml (limit dla mleka pochodzącego od indywidualnego dostawcy - średnia geometryczna), to w ramach działań mających na celu wyjaśnienie przyczyn i poprawę sytuacji, zakład powinien zweryfikować czy przyczyną niezgodności jest skupowanie mleka niespełniającego wymagań. W tym celu zaleca się przeprowadzenie badań mleka surowego zbiorczego przywożonego samochodami-cysternami, co umożliwi identyfikację ewentualnych dostawców mleka niezgodnego.

Uwaga! Przedsiębiorcy sektora spożywczego wytwarzający produkty mleczne powinni zagwarantować, aby mleko surowe dostarczane do ich zakładów w celu przetworzenia, bezpośrednio przed obróbką cieplną nie zawierało więcej niż 300 tys. jtk/ml ogólnej liczby bakterii. Zakłady są zobowiązane do opracowania procedur, które będą gwarantowały spełnienie tego wymogu. Nie jest wymagane badanie mleka surowego przed poddaniem go obróbce termicznej pod kątem spełnienia tego limitu, jeżeli procedury były przestrzegane. Jeśli z przyczyn obiektywnych procedury nie mogły być zachowane np. mleko przechowywano dłużej niż jest to przewidziane w procedurach zakładowych lub podczas przechowywania nie zapewniono przewidzianej temperatury, musi ono zostać każdorazowo zbadane w kierunku ogólnej liczby bakterii. Jeśli mleko nie spełnia kryteriów dla liczby bakterii zakład powinien poinformować powiatowego lekarza weterynarii i podjąć środki w celu poprawienia tej sytuacji.

W przypadku stwierdzenia przekroczeń dla liczby bakterii w mleku pochodzącym z samochodu-cysterny należy:

W przypadku wykluczenia innych przyczyn nieprawidłowości (temperatura, mycie i dezynfekcja, dostawcy z wcześniejszymi wynikami niezgodnymi) zweryfikować sposób pobierania próbek do badań przez uprawniony personel od indywidualnych dostawców. Przy otrzymaniu wyniku badania w kierunku komórek somatycznych przekraczającego wartość 400 tys./ml, w mleku pochodzącym z samochodu -cysterny należy:

W przypadku stwierdzenia pozostałości antybiotyków lub substancji hamujących w badaniu mleka zbiorczego przyjmowanego do zakładu, należy niezwłocznie i równolegle podjąć czynności mające na celu:

Jeśli źródłem mleka z pozostałościami antybiotyków lub substancji hamujących jest gospodarstwo, należy niezwłocznie wstrzymać odbiór mleka z gospodarstwa i zgłosić również ten fakt powiatowemu lekarzowi weterynarii, właściwemu ze względu na położenie gospodarstwa. Po wznowieniu dostaw mleko pochodzące z gospodarstwa, którego dotyczył wynik dodatni w okresie 3 miesięcy następujących po otrzymaniu tego wyniku, powinno być poddane dwukrotnym, niezapowiedzianym, dodatkowym badaniom w kierunku pozostałości.

Uwaga! Zaleca się stosowanie przez mleczarnie testów o możliwie szerokim spektrum wykrywania substancji przeciw-bakteryjnych oraz dużej czułości zbliżonej do maksymalnych dopuszczalnych poziomów (MRL) dla badanych substancji. Jednakże, w przypadku stosowania do rutynowego badania mleka zbiorczego z cysterny testów inmmunoenzymatycznych lub receptorowych (zazwyczaj o wąskim spektrum wykrywalności) zalecane jest po przyjęciu mleka do zakładu wykonanie drugiego testu mikrobiologicznego w mleku zbiorczym z tankosilosu, który oprócz wykrywania pozostałości antybiotyków fi-lactamowych, pozwala także na wykrycie pozostałości innych substancji przeciw-bakteryjnych.

Oprócz rutynowego badania mleka zbiorczego „na rampie" zalecane jest aby zakład systematycznie prowadził badania w kierunku pozostałości antybiotyków i substancji hamujących mleka surowego pochodzącego od indywidualnych dostawców, według przyjętych przez siebie harmonogramów. Umożliwi to wykrywanie nieuczciwych dostawców, którzy nie przestrzegają okresów karencji dla weterynaryjnych produktów leczniczych lub niewłaściwie prowadzą operacje mycia i dezynfekcji sprzętu lecz nie jest to identyfikowane, ze względu na łączenie mleka z pozostałościami z mlekiem zgodnym pochodzącym z innych gospodarstw. Stanowi to także środek dyscyplinujący dostawców. Pobieranie próbek do takich badań musi być niezapowiedziane. W przypadku zakładów, których dotyczyły wyniki dodatnie badań urzędowych Inspekcji Weterynaryjnej w kierunku pozostałości antybiotyków i substancji hamujących (co najmniej jeden w ostatnim roku), zaleca się nie mniej niż dwukrotne losowe badanie każdego dostawcy w roku.

Zakład powinien wykonywać badania mleka surowego w laboratoriach akredytowanych, albo w przypadku braku akredytacji wyłącznie w laboratoriach biorących regularnie udział w testach międzylaboratoryjnych organizowanych przez krajowe laboratorium referencyjne ds. mleka i produktów mlecznych (PIW-PIB w Puławach) i uzyskujących wyniki uznawane za zgodne.

Mleko zawierające pozostałości antybiotyków dopuszczonych do stosowania u zwierząt gospodarskich lub innych substancji przeciwbakteryjnych, w ilości przekraczającej maksymalne poziomy ustalone w ustawodawstwie Wspólnoty, jest materiałem kategorii 2 i powinno być zagospodarowane zgodnie z art. 5 ust. 2 rozporządzenia WE nr 1774/2002. Mleko zawierające pozostałości antybiotyków niedopuszczonych do stosowania u zwierząt gospodarskich, stanowi materiał kategorii 1 i powinno być zagospodarowane zgodnie z art. 4 ust. 2 rozporządzenia WE nr 1774/2002. Transportom takiego mleka musi towarzyszyć dokument handlowy określony w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 października 2005 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy przewozie, wyłącznie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcych oraz sposobu wykorzystania tych produktów (Dz. U. Nr 217, poz. 1839). Zalecane jest aby zakłady posiadały umowy z zakładami uprawnionymi do odbioru materiału kategorii 2.

Inspekcja Weterynaryjna prowadzi regularne kontrole zakładów oraz mleka surowego dostarczanego do punktów skupu i zakładów przetwórczych. Realizacja przez zakłady przedmiotowych zaleceń będzie brana pod uwagę przy planowaniu częstotliwości i zakresu kontroli skupu mleka przez zakłady i podmioty skupowe. Wyniki badań urzędowych mleka surowego będą miały wpływ na ocenę ryzyka danego zakładu.

Powyższe rekomendacje, mają charakter niewiążących zaleceń w zakresie, w jakim nie mają oparcia w przepisach prawa powszechnie obowiązującego. Na zalecenia zawarte w rekomendacjach nie należy powoływać się przy rozstrzyganiu o prawach i obowiązkach podmiotów prywatnych, gdyż nie są one dla nich wiążące.