12 lipca br. Zarząd Krajowej Rady Izb Rolniczych, po konsultacjach z wojewódzkimi izbami rolniczymi, przyjął stanowisko w sprawie nowej klasyfikacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania innych niż obszary górskie i obszary ze specyficznymi utrudnieniami. W swoim stanowisku samorząd rolniczy opowiada się za wypracowaniem takich rozwiązań, które pozwolą na zastosowanie wśród kryteriów biofizycznych klasyfikacji ONW odczynu pH gleby oraz jej uziarnienia tj. czynników w sposób bezpośredni determinujących produkcyjność użytków rolnych na terenach nizinnych w Polsce. Poniżej zamieszczamy pełną treść wystąpienia w tej sprawie.

Zarząd Krajowej Rady Izb Rolniczych, mając na uwadze:

• treść Komunikatu Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów z dnia 21 kwietnia 2009 roku „O dokładniejszym ukierunkowaniu pomocy dla rolników na obszarach nacechowanych specyficznymi naturalnymi utrudnieniami”;
• stanowisko Rządu RP w sprawie Komunikatu Komisji Europejskiej;
• opinię Komitetów Copa-Cogeca w sprawie Komunikatu Komisji Europejskiej, a także zgłoszone dotychczas przez Zarząd Krajowej Rady Izb Rolniczych uwagi do projektu dokumentu  stanowiącego załącznik do niniejszego stanowiska;
• treść Rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 5 maja 2010 r. w sprawie rolnictwa na obszarach nacechowanych specyficznymi utrudnieniami naturalnymi,

włączając się do trwającej ogólnoeuropejskiej dyskusji w sprawie nowej klasyfikacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania innych niż obszary górskie i obszary ze specyficznymi utrudnieniami, pragnie przedstawić następujące stanowisko polskiego samorządu rolniczego.

Działalność rolnicza prowadzona na terenach o specyficznych naturalnych utrudnieniach, oprócz swojej podstawowej funkcji, jaką pozostaje wytwarzanie żywności, spełnia niezwykle istotne ze środowiskowego oraz społecznego punktu widzenia role pozaprodukcyjne. Kontynuacja rolnictwa na ONW o ekstensywnym charakterze ma ogromne znaczenie dla utrzymania wielu charakterystycznych dla danych regionów parametrów związanych ze środowiskiem naturalnym tj. bioróżnorodnością, dostępnością zasobów wodnych, krajobrazem obszarów wiejskich, a także walnie przyczynia się do ograniczania występowania negatywnych, często nieodwracalnych zjawisk takich jak erozja, pożary czy mineralizacja gleb. Niemniej istotną kwestią pozostaje aspekt społeczny rolnictwa na terenach ONW. Generowane w ten sposób zatrudnienie na obszarach wiejskich skutecznie przeciwdziała wyludnieniu takich regionów, a jednocześnie nie pozwala na zbyt dużą intensyfikację gospodarki rolnej tam, gdzie nie występują naturalne utrudnienia ograniczające produktywność.Dlatego w ogólnym interesie Unii Europejskiej, biorąc w szczególności pod uwagę nowe wyzwania postawione przed rolnictwem decyzjami politycznymi w trakcie przeglądu średniookresowego w 2008 roku Wspólnej Polityki Rolnej w perspektywie finansowej 2007-2013, których wzrostu znaczenia należy się spodziewać w kolejnych latach programowania, Zarząd Krajowej Rady Izb Rolniczych wyraża bezapelacyjną konieczność kontynuacji wsparcia finansowego rolników gospodarujących na ONW z uwagi na dodatkowe koszty i zmniejszone dochody działalności rolniczej na tego typu terenach.Do wyznaczania obecnego zasięgu terenów ONW w Polsce innych niż obszary górskie i obszary ze specyficznymi utrudnieniami  użyto wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP) oraz gęstości zaludnienia i udziału ludności powiązanej z rolnictwem. Wskaźnik ten odzwierciedla potencjał rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynikający z warunków naturalnych. Jest wskaźnikiem zintegrowanym bazującym na ocenie wskaźników:

• jakości gleby;
• klimatu;
• rzeźby terenu;
• stosunków wodnych.

Potencjał produkcyjny gruntów opisuje jedna łączna wartość obliczana jako suma czterech wymienionych powyżej wskaźników, jednakże największą wagę przypisaną poprzez rozkład wskaźnika WWRPP ma jakość gleby wprost determinująca nakłady produkcyjne oraz ich efektywność wyrażoną wielkością uzyskiwanych plonów. Właściwości fizyczne i chemiczne gleb (skład granulometryczny, zasobność, pH, zdolności buforowe, zdolności retencyjne, itp.), decydujące o możliwości uprawy roślin o określonych wymaganiach siedliskowych stanowią zatem podstawowe kryterium. Złożoność i różnorodność systemów wskaźników w poszczególnych państwach członkowskich UE jest zbyt duża, dlatego Krajowa Rada Izb Rolniczych wyraża pogląd dotyczący potrzeby stworzenia nowych, bardziej przejrzystych zasad kwalifikowalności terenów ONW, o czym mowa w trakcie trwającej debaty na forum Komisji Europejskiej.

Idąc w zgodzie z wyrażonym powyżej poglądem, samorząd rolniczy jednocześnie uważa, iż nowa formuła zastosowana w trakcie reklasyfikacji obszarów ONW innych niż obszary górskie i obszary ze specyficznymi utrudnieniami nie może w sposób ujemny wpływać na dotychczasową ich powierzchnię. W 2005 roku ONW stanowiły ogółem 52% użytków rolnych Unii Europejskiej. Rozszerzenie Wspólnoty o nowe kraje członkowskie w 2004 roku doprowadziło do wzrostu liczby beneficjentów o ok. 90%, w tym jedną czwartą rolników korzystających ze wsparcia do ONW stanowili producenci polscy, najczęściej ekstensywne gospodarstwa rodzinne. Dlatego obecnie ważne jest, aby ich niezwykle ważna ze środowiskowego i społecznego punktu widzenia działalność, kontynuowana w wielu przypadkach również dzięki omawianej pomocy, mogła dalej mieć miejsce. Podobna sytuacja dotyczy także innych państw UE, czego potwierdzeniem jest udział płatności ONW (innych niż górskie) w dochodach rolników w m.in. Niemczech, Szwecji czy Irlandii na poziomie do 30%. 

Dyskutowana obecnie nowa metoda definiowania omawianych obszarów, o której mowa w Komunikacie Komisji Europejskiej „O dokładniejszym ukierunkowaniu pomocy dla rolników na obszarach nacechowanych specyficznymi naturalnymi utrudnieniami” polegająca na ustanowieniu przejrzystej klasyfikacji w oparciu o kryteria biofizyczne gleb oraz klimatu wychodzą naprzeciw dotychczasowemu, najistotniejszemu czynnikowi determinującego zasięg ONW w Polsce. Za stosowaniem kryteriów biofizycznych gleb przemawia dostępność szczegółowych danych oraz łatwość analizy porównawczej w skali ogólnoeuropejskiej, co winno być priorytetem zgodnie z postulatami wyrażonymi już w Komunikacie KE. Jednakże, w opinii samorządu rolniczego, propozycja KE wyrażona szczegółowo w technicznym załączniku do w/w Komunikatu wymaga dodatkowej analizy i uzupełnienia, tak aby obszary faktycznie mniej produktywne z uwagi na występujące ograniczenia naturalne wynikające z tekstury gleb oraz ich odczynu mogły zostać ujęte jako właściwość determinująca zasięg ONW, a co za tym idzie kwalifikować takich użytków do stosownego wsparcia finansowego. W opublikowanym komunikacie Komisja Europejska przedstawiła zawężoną i nieadekwatną definicję tekstury gleby, której zastosowanie w Polsce spowodowałoby wyłączenie ze wsparcia w ramach przyszłego instrumentu ONW gleb najsłabszych (5 i 6 klasa bonitacyjna). Gleby te cechuje niska pojemność wodna, niska zasobność w składniki, duża przepuszczalność i silne narażenie na skutki stresu wodnego na obszarach z niską ilością opadów. W Polsce gleby gruboziarniste, wydzielone wg klasyfikacji FAO, zajmują powierzchnię około 40%.  Analiza kryteriów biofizycznych przedstawionych w Komunikacie z dnia 21 kwietnia 2009 r. wskazuje na fundamentalną zmianę wartości granicznych dla oceny uziarnienia gleb jako podstawy kwalifikacji do ONW. W miejsce jednoznacznie ilościowo określonych udziałów piasku (>65%) i iłu koloidalnego (<18%) jako kryteriów kwalifikacji do gleb gruboziarnistych wprowadzono określenia jakościowe grup uziarnienia ograniczając przynależność do ONW jedynie do następujących klas:

• piaski niewysortowane;
• piaski średnie;
• piaski gliniaste gruboziarniste.

Podejście takie ogranicza grupę gleb gruboziarnistych wbrew powszechnie przyjętym w klasyfikacjach międzynarodowych (FAO) kryteriom, bez żadnego uzasadnienia merytorycznego.Ponadto, Komunikat KE pomija jeden z kluczowych elementów kryteriów biofizycznych, jakim jest pH gleby. Jest to czynnik, który w niektórych krajach członkowskich UE istotnie ogranicza produkcję rolną. W przypadku pH < 4,5, w ramach zwykłych działań agrotechnicznych nie można dokonać korekty takiego odczynu pH do poziomu optymalnego. W takiej sytuacji można mówić o degradacji funkcji siedliskowych gleb i zagrożeniu dla jakości wód. W niektórych regionach Europy, obszary o takim pH przekraczają ponad 10 % użytków rolnych, w Polsce odsetek ten dochodzi do 30%. Warto podkreślić, że obszary takie są bardziej podatne m.in. na proces odłogowania. W tej sytuacji, ze względu na wymiar przestrzenny, skrajnie niski odczyn może mieć więc dla produkcji rolniczej daleko większe, negatywne konsekwencje niż występowanie innych ograniczeń związanych z chemizmem gleb jak np. zasolenie wyszczególnione w Komunikacie KE jako jedno z 8 kryteriów biofizycznych. Przy takim poziomie pH nawet na glebach niezanieczyszczonych może dochodzić do akumulacji niektórych metali w roślinach, co prowadzi do pogorszenia ich jakości i przydatności konsumpcyjnej. W Polsce, jak również w niektórych krajach UE (Litwa, Łotwa, Estonia, Węgry, Bułgaria i Rumunia) istnieją znaczne obszary, na których gleba nie jest z natury gruboziarnista, ale jest bardzo kwaśna (pH < 4,5). Kwasowość tych gleb ma w znacznym stopniu charakter naturalny, gdyż materiał ze skały macierzystej zawiera mało podstawowych kationów, które są dodatkowo poddawane silnemu wypłukiwaniu. Zjawisko to występuje często na glebach innych niż gleby lekkie, dlatego też włączenie kryterium pH jako podstawy delimitacji ONW jest merytorycznie uzasadnione.

Podsumowując powyższe, Krajowa Rada Izb Rolniczych wyraża przekonanie o konieczności zastosowania wśród kryteriów biofizycznych, które stanowić powinny podstawę klasyfikacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania innych niż obszary górskie i obszary ze specyficznymi utrudnieniami, kryterium pH gleby oraz jej uziarnienia, które w sposób bezpośredni determinują produkcyjność użytków rolnych na terenach nizinnych w Polsce.